De gnostiek is een oude spirituele traditie waarin liefde een fundament van het bestaan is die je alleen kunt ervaren in totale vrijheid. Volgens deze traditie zijn er drie categorieën van mensen: de versteende mens (hylici), de rationele mens (psychici of stoïcijnen) en de ideale mens (pneumatici). Deze categorieën helpen om te ontdekken waar de vrijheid die nodig is om liefde te ervaren kan ontbreken, en waarom sommige mensen meer open staan om geraakt te worden dan anderen.
Juist in een tijd waarin we onszelf beschermen voor prikkels en waarin we zoveel weten dat het lijkt alsof je geen fouten mag maken, is het verfrissend om te lezen dat kwetsbaarheid, geraakt kunnen worden, zo’n belangrijke stap is op weg naar liefde. Lees verder om te ontdekken waar je jezelf herkent, of de mensen om je heen.
Hylici: versteende mensen
Een hylicus heeft een rots(!)vast geloof waaraan geen enkele twijfel mogelijk is. Daar zit geen enkele beweging meer in. Hylicus is Grieks voor ‘een versteend mens’.
Als je waarden tot ‘dingen’ maakt, ze behandelt als stenen, dan gebeurt er iets met je. Dan versteen je zelf ook en je hart dreigt er steenkoud van te worden. De boeddhist Chögyam Trungpa noemde zo’n geloof een vorm van ‘spiritueel materialisme’. Ook Nietzsche had er een prachtige term voor; hij noemde het de ‘Verdinglichung der Werte’ (waarden tot dingen maken).
Voor een hylicus bestaan waarden los van hemzelf, zoals ook stenen los van hemzelf bestaan. Waarden komen tot hem van buitenaf. Met die overtuiging heeft de hylicus zichzelf afgesneden van zijn eigen bewogenheid als bron van alle waarden.
Omdat een hylicus zich afgesneden heeft van zijn eigen bewogenheid is hij volledig verdwaald, zeggen de gnostici. Hij weet niet meer waarvandaan hij komt, noch waar hij heen gaat. Hij is zijn innerlijk kompas kwijt. De gnosticus Valentinus noemde dat een toestand van ‘aporia’, wat ‘wegloosheid’ betekent.
Voor een hylicus is elke innerlijke bewogenheid die niet past binnen de geloofswaarheid een verlokking van het kwaad in hemzelf. Dat moet met kracht onderdrukt worden. Daarom is een hylicus altijd in oorlog met zichzelf. Zijn innerlijk is zijn vijand, bijvoorbeeld in het beeld van de mens als een zondig wezen door de erfzonde.
Hylici zullen altijd zeggen te streven naar een betere wereld. Maar die wereld zal volgens hen alleen bereikt worden als iedereen hun waarheid deelt. Daarom is de hylicus ook altijd verwikkeld in heilige oorlogen met zijn medemensen. Het fundamentalistische streven naar eenheid verkeert onafwendbaar in partijtwisten, onderdrukking en de rechtvaardiging van geweld jegens andersdenkenden.
Psychici: gevoelens als niet serieus te nemen aandoeningen
De gnostici kenden ook nog een tweede categorie mensen, de psychici. Historisch gesproken slaat die typering op de stoïcijnen, de tijdgenoten van de vroege gnostici. Veel vooraanstaande personen in het Romeinse rijk waren stoïcijnen. De stoïcijnen stelden zich als doel het bereiken van een totale gemoedsrust, de apatheia. Alleen het ongestoorde denken telde voor hen. Daar passen gevoelens niet in. Gevoelens belemmeren het juiste denken, meenden zij.
Dat is de rationalistische levenshouding van de stoïcijn die alle gevoelens wegredeneert als niet serieus te nemen aandoeningen. Het zijn ‘maar’ gevoelens. Gevoelens zijn irrationeel en dus onbetrouwbaar.
Met zijn apatheia, de gevoelloosheid, laat de psychicus ons achter zonder troost wanneer wij die ten diepste behoeven, of kunnen schenken door mee-ervarend en mee-voelend aanwezig te zijn bij het lijden van een medemens. Want het lijden is ook maar een aandoening die niet past in de apatheia.
In hun beschrijving van de psychicus stellen de gnostici zich op tegenover de stoïcijnen. Ze verwerpen de gemoedsrust als doel van een spiritueel leven. Want wie zoals de gnostici de liefde een rol wil geven in zijn leven zal bereid moeten zijn in zijn ziel te worden geraakt en dus te worden gestoord in zijn gemoedsrust. Daarom (Thomas 58):
Gezegend de mens die heeft geleden en het leven gevonden.
De psychicus daarentegen hoopt op een bestaan waarin zijn gemoedsrust niet meer verstoord wordt door emotionele aandoeningen. Hij meent zich te kunnen bevrijden van het lijden, door alle verdriet en ontreddering te duiden als het gevolg van een verkeerde houding tegenover het leven. Hij is voortdurend bezig zijn ziel te temmen tot ze volkomen stil wordt, tot ze zwijgt. Ook het leven van de psychicus wordt daarom gekenmerkt door een voortdurende strijd tegen zijn innerlijk.
Met de uitspraak ‘Gezegend de mens die heeft geleden’ schetst het Thomasevangelie ook een helder contrast met andere spirituele tradities die gericht zijn op het verwerven van een permanente staat van verlichting waarin geen lijden meer zou zijn. Voor Thomas is het lijden een deel van het leven, naast de vreugde.
Pneumatici: bereid bewogen te worden
Er is nog een derde categorie mensen volgens de gnostici, de pneumatici.
In de beschrijving van de pneumaticus schilderden de gnostici hun eigen ideaaltype: een innerlijk vrij mens, bereid geraakt en bewogen te worden in zijn ziel.
Het woord pneuma betekende oorspronkelijk ‘adem’ of ‘wind’ en werd later in het Latijn sanctus spiritus, de heilige geest. In de Bijbelse uitdrukking ‘de geest waait waarheen hij wil’ zit nog die oude betekenis van pneuma, maar ook de geestelijke vrijheid die voor gnostici zo wezenlijk was.
Pneumatici ervaren de liefde als de bron van alle bewogenheid. Liefde is wezenlijk anders dan het rotsvaste geloof van de hylicus en de rationaliteit van de psychicus.
De kern van de gnostische levensovertuiging is dat liefde alleen kan opbloeien in totale openheid voor al wat is. Alleen iemand die vrede met zichzelf sluit, de strijd tegen zichzelf staakt, kan deze openheid bereiken. Dat betekent in de praktijk van het leven dat men zichzelf ontwapent, zijn pantser aflegt, en bereid is geraakt te worden, ook door pijn en verdriet. In de vrije ruimte die deze openheid schept zal liefde zichzelf aandienen als de bestaansgrond van zichzelf en de medemens.
Liefde beweegt en laat zich bewegen en schept zo steeds weer nieuwe verhalen – zoveel verhalen als er bewogen mensen zijn.
Gnosis en gnostiek
Bram Moerland was docent filosofie aan de School voor Journalistiek in Utrecht. Met zijn ontdekking van de katharen begon voor hem een historische, en steeds persoonlijker wordende speurtocht naar de verborgen spirituele traditie van de gnosis. Zijn gehele oeuvre is nu verkrijgbaar bij AnkhHermes.
Inspirerend leven bestaat uit een geweldige, kleine redactie. Voor meer informatie, bekijk de 'Over ons'-pagina.
