Bijnieruitputting. Ik leerde erover in mijn opleiding hormonen in 2012. Het verhaal klonk heel logisch: het stresshormoon cortisol wordt geproduceerd in je bijnieren. Als je veel stress hebt, heb je extra energie nodig; cortisol geeft je deze extra energie. Als je bijnieren gedurende lang tijd overuren draaien en dus veel cortisol moeten aanmaken zouden ze vermoeid en uiteindelijk uitgeput raken: bijnieruitputting. Het ware verhaal blijkt wat echter complexer te zijn. Nieuwe inzichten tonen aan dat bijnieruitputting niet bestaat. Dat het een enorm understatement is over wat er werkelijk aan de hand is.
Dat vooral vrouwen soms jarenlang worstelen met hun energieniveau na een lange periode van stress of een burn-out, komt omdat de werkelijke oorzaken niet worden aangepakt.
Je lichaam doet er alles aan om je te beschermen
Iedereen maakt dagelijks cortisol aan. Cortisol is het hormoon dat ‘s morgens rond 7 uur piekt en je daardoor wakker maakt. In de loop van de dag neemt het langzaam af. Dit is de reden dat veel mensen in de ochtend productiever en scherper zijn dan ‘s middags. In de loop van de avond neemt het verder af en word je moe: tijd om te rusten en je voor te bereiden op slapen.
Cortisol is het hormoon dat zorgt dat je ‘s morgens vroeg wakker wordt.
Cortisol wordt ook wel het stresshormoon genoemd maar eigenlijk is het een anti-stresshormoon. Het wordt aangemaakt om je juist te beschermen tegen stress. Stress vraagt altijd om extra energie; je lichaam zal er alles aan doen om je te beschermen tegen een bedreiging. Vechten of vluchten hiertegen vraagt energie. Cortisol zorgt voor deze extra energie.
Bij stress wordt in je bijnieren extra cortisol aangemaakt om ervoor te zorgen dat je overlevingskansen zo groot mogelijk zijn.
Het begrip bijnieruitputting
Het begrip bijnieruitputting werd in 1998 geïntroduceerd James L. Wilson in zijn boek Adrenal Fatigue. In het Nederlands verscheen het onder de titel Bijnieruitputting.
Zijn theorie is dat als gevolg van langdurige stress (zowel fysiek, mentaal en/of emotioneel) de bijnieren die cortisol produceren, uitgeput raken. Hierdoor produceren ze op termijn steeds minder cortisol, waardoor we ons na verloop van tijd doodmoe gaan voelen. De bijkomende effecten van een bijnieruitputting zijn heel divers: van slaapproblemen en darmklachten tot angststoornissen en depressies.
Een burn-out zou de situatie zijn waarbij iemand zich opgebrand voelt omdat er in de uitgeputte bijnieren te weinig cortisol, dus energie, wordt aangemaakt.
Leidt langdurige stress tot minder aanmaak van cortisol?
De cruciale vraag die diverse onderzoekers zich de laatste jaren hebben gesteld is of chronische stress inderdaad uiteindelijk leidt tot aanzienlijk lagere niveaus van cortisol. En hier zit hem het probleem. Dit blijkt niet het geval te zijn.
Meer dan 30 studies tonen aan dat er bij langdurige stress sprake is van wisselende cortisolniveau’s: soms normaal, soms lager maar vaak ook hoger.
Een van de beste studies die dit heeft onderzocht, gepubliceerd in het magazine Psychoneuroendocrinology, concludeerde dat, in lijn met andere studies, er vaak juist méér cortisol werd aangemaakt in het geval van chronische stress (1). Onderzoekers zien consequent een iets hoger niveau van cortisol in de ochtend bij mensen met chronische stress, niet een lager niveau.
Langdurige stress heeft geen invloed op de aanmaak van cortisol
Er zijn inmiddels veel studies gedaan met deelnemers met diverse soorten langdurige stress. Chronische stress door werkloosheid (2), chronische stress door te veel werk (3), chronische stress door overtrainen bij sporters (4), chronische stress bij vrouwen met chronische pijn (5). Iedere keer weer blijkt dat de aanmaak van cortisol eigenlijk redelijk normaal blijft en eerder nog iets hoger is dan te laag.
Onderzoek laat dus zien dat langdurige stress uiteindelijk niet leidt tot een lager niveau van cortisol.
Wetenschappelijk onderzoek ondersteunt niet de theorie dat chronische stress, in welke vorm dan ook, uiteindelijk leidt tot een lager cortisolniveau en dus tot bijnieruitputting.
Misschien denk je dat dit komt omdat deze mensen nog niet in een burn-out zitten en hun bijnieren dus nog niet uitgeput zijn. Dit dacht ik eerst ook. Opvallend is echter dat studies zelfs geen opmerkelijk verschil laten zien in cortisolniveau tussen mensen die wél een burn-out zitten of chronische stress hebben, en mensen die vitaal en gezond zijn!
Gevoelens van stress en aanmaak van cortisol staan los van elkaar
Het wordt nog interessanter! Een van de meest boeiende studies die ik tegenkwam bestudeerde een groep verpleegsters. Dit onderzoek werd gepubliceerd in het magazine Stress en Health (8).
De onderzoekers wilden testen of de verpleegsters met een extreem hoog of extreem laag cortisolniveau meer last hadden van stressgerelateerde problemen zoals vermoeidheid en slaap- of mentale problemen. Ze gingen er uiteraard van uit dat dit wel het geval zou zijn. Op basis van hun cortisolniveaus werden de verpleegsters ingedeeld in 3 groepen: extreem hoog, normaal en extreem laag. Wat bleek? Verpleegsters met een extreem hoog of extreem laag cortisolniveau verschilden niet, wat stress-gerelateerde klachten betrof, van de groep met een normaal cortisolniveau.
Met andere woorden: het cortisolniveau bleek niets te zeggen over of de mate van stress en stressklachten die de verpleegsters ervoeren!
Het bij jou passende cortisolniveau is heel persoonlijk
Hoe opmerkelijk is dit! Dit vertelt ons dus dat ons cortisolniveau een zeer slechte indicator is om te bepalen of iemand te veel stress heeft of oververmoeid is of niet. Met andere woorden: iemand met extreme vermoeidheid als gevolg van langdurige stress kan een hoog, een laag of een normaal cortisolniveau hebben. En ook: iemand die zich gezond en energiek voelt kan ook een hoog, laag of normaal cortolniveau hebben.
Iemand kan zich prima voelen met een extreem hoog of extreem laag cortisolniveau
Toch zijn er honderden therapeuten die het cortisolniveau van hun (extreem) vermoeide en gestresste clienten laten testen om te kijken of ze op een bijnieruitputting afstevenen. Bij een te hoog niveau trekken ze dan vaak de conclusie dat de bijnieren nog overuren draaien maar dat je wel op moet gaan passen voor bijnieruitputting. Een te laag niveau van cortisol zou betekenen dat je bijnieren uitgeput zouden zijn.
Ik hoop hierboven te hebben aangetoond dat deze conclusie onterecht is. Heb je hier nog je twijfels over? Heb jij je cortisolwaardes laten testen? Lees dan nog even door.
Interpretatie van cortisolwaardes is erg lastig
Wist je dat er tussen laboratoria grote variaties zijn in de ‘normaalwaardes’ voor cortisol? Voor het ene lab is 80 nmol/l een ondergrens en krijg je de conclusie dat je cortisol extreem laag is, bij een ander lab is dit 150 nmol/l. Dat is bijna het dubbele! De uitslag hangt dus erg af van waar je getest wordt.
- Wat is voor jou hoog en wat is laag als je nooit jouw persoonlijke normaalwaardes hebt laten testen terwijl je je prima voelde? Zoals je hebt gelezen kan dit per persoon erg verschillen. Een te hoog of te laag niveau van cortisol is misschien heel normaal voor jou en helemaal geen signaal dat er iets aan de hand is. Jouw vermoeidheid komt dan door iets heel anders dan vermoeide bijnieren. Lees hieronder wat het zou kunnen zijn.
- Je kunt normale cortisolwaardes hebben terwijl je wel alle verschijnselen hebt van een uitputting. Hoe frusterend is dat? Het kan dan zijn dat de ‘normaalwaardes’ van het laboratorium voor jou persoonlijk te laag of veel te hoog zijn.
- Een eenmalige meting van cortisol zegt niet zoveel. Indien je de nacht voor de speekseltest slecht geslapen hebt kan je cortisolniveau in de ochtend al fors lager zijn dan normaal. Gezonde ‘nachtuilen’, mensen die ‘s avonds meer energie hebben dan in de ochtend, starten de dag doorgaans ook met een laag cortisolniveau.
- Er zijn veel medicijnen die de cortisolproductie onderdrukken, zoals anti-depressiva, pijnstillers, medicijnen tegen een lage bloeddruk en aspirine.
- Ook zwangerschap, overgewicht, een tekort aan voedingsstoffen en ziektes kunnen grote invloed hebben op cortisolwaardes. Hier wordt bij metingen doorgaans geen rekening mee gehouden.
Kortom: een te hoog of te laag cortisolniveau geeft geen duidelijkheid of er iets met je aan de hand is en zegt al helemaal niets over de gezondheid van je bijnieren.
Bijnieruitputting is nooit erkend door de reguliere geneeskunde
Als je wetenschappelijk onderzoek probeert te vinden rond het fenomeen ‘adrenal fatigue’ dan vind je vrijwel niets. Het eerste wat je tegenkomt is een vergelijkende studie van diverse onderzoeken die juist concludeert dat er géén bewijs is voor bijnieruitputting (6).
De Endocrine Society heeft er een factsheet over gepubliceerd dat zegt:
“In de reguliere geneeskunde wordt het begrip bijnieruitputting niet erkend als aandoening. Er bestaat namelijk geen enkel wetenschappelijk bewijs voor het concept bijnieruitputting onder invloed van aanhoudende stressprikkels.”
Er bestaan ook geen gevalideerde diagnostische testen om een bijnieruitputting aan te tonen zoals bij een bijnierschors-insufficiëntie als gevolg van de ziekte van Addison.
We kennen ook geen alvleesklieruitputting, leveruitputting of schildklieruitputting. Organen raken niet ‘uitgeput’. Er is altijd sprake van een combinatie van diverse factoren wanneer iets in ons lichaam niet meer goed functioneert.
Bijnieruitputting bestaat niet
Laat ik even duidelijk stellen dat de gevolgen van chronische stress absoluut een enorme impact hebben op onze gezondheid! Klachten die worden toegeschreven aan bijnieruitputting zoals (extreme) vermoeidheid, behoefte aan zoetigheid of juist zout, eetbuien, slecht slapen, laag libido, paniekaanvallen, stemmingswisselingen, gebrek aan concentratievermogen, niet meer helder kunnen nadenken, milde vormen van depressie: ze zijn allemaal reëel.
Het punt is echter dat ze niet ontstaan doordat bijnieren uitgeput zijn geraakt!
Bovengenoemde klachten kunnen vele onderliggende oorzaken hebben en zijn onderdeel van veel, door artsen gestelde, diagnoses. Van een slecht werkende schildklier tot insulineresistentie en van fibromyalgie tot het chronisch vermoeidheidssyndroom.
Waar het om gaat is dat we bij diverse uitputtingsverschijnselen de werkelijke oorzaak of oorzaken achterhalen niet de ‘schuld’ te geven aan onze bijnieren. Anders kan herstel lang op zich laten wachten.
Uitputting als gevolg van langdurige stress bestaat wél!
Wat gebeurt er eigenlijk in je lichaam als je lange tijd te veel stress ervaart? Zoals we hebben gezien wordt dan (onder andere) steeds weer het hormoon cortisol aangemaakt om ons extra energie te geven en ervoor te zorgen dat onze overlevingskansen zo groot mogelijk zijn. Stresshormonen gieren dan door je lichaam en brein.
De aanmaak van deze stresshormonen, waaronder cortisol, gaat altijd vóór de aanmaak van allerlei andere hormonen die we ook nodig hebben. En daar zit het probleem. Cortisol is een dominant hormoon dat andere hormonen verdringt, waardoor deze minder worden aangemaakt. Hiermee wordt de hormoonbalans in een lichaam verstoord. Kijk maar:
- Cortisol en progesteron worden beide gemaakt van pregnenolone. In het geval van een teveel aan stress wordt pregnenolone omgezet in cortisol en trekt progesteron aan het kortste eind. Dit is nou juist het hormoon dat zorgt voor ontspanning en rust.
- Te weinig progesteron kan leiden tot oestrogeendominantie; een situatie die zorgt voor een scala aan vrouwenklachten.
- Cortisol belemmert de aanmaak van melatonine, het hormoon dat zorgt voor een gezonde slaap. Stress en slaap gaan dan ook niet goed samen.
- Cortisol berooft je ook van groeihormoon en DHEA; twee hormonen die zorgen voor celherstel en die veroudering tegen gaan.
- Te weinig DHEA zorgt weer voor minder aanmaak van schildklierhormonen: schildklierproblemen ontstaan vaak na een lange periode van stress.
- Dopamine en serotonine worden ook verjaagd door cortisol, waardoor depressieve klachten en angststoornissen kunnen ontstaan.
- Cortisol geeft het lichaam energie zoals ook suiker doet: door het verhogen van je bloedglucose. Hierdoor moet er steeds insuline worden aangemaakt. Te veel en te vaak insuline is slecht voor het lichaam; het bevordert o.a. chronische ontstekingen en verzwakt je immuunsysteem.
Het verstoren van de vrouwelijke hormoonbalans door stress zal leiden tot een groot scala aan klachten.
De term bijnieruitputting is een enorm understatement
Overmatige en langdurige stress zorgt steeds weer voor extra cortisolaanmaak in het lichaam (dit zegt dus nog niets over je normaalwaarden), met als gevolg een ontregeling van je hormoonbalans. Dit is ook de reden waarom vrouwen in de overgang, tussen de 40 en 55, hier extra gevoelig voor zijn; hun hormoonbalans is dan sowieso al kwetsbaarder door de hormoonschommelingen die in die periode plaatsvinden.
Alle opbouwende en helende ‘reparatie’hormonen in je lichaam worden door het hormoon cortisol overheerst en aan de kant geschoven.
Geen wonder dan ook dat de (eerste) symptomen van een burn-out zeer divers kunnen zijn; ieder mens is uniek en heeft een zwakke plek. Bij de een begint het met vermoeidheid, migraine of spijsverteringsproblemen, bij de ander met slecht slapen, depressieve gevoelens of aankomen in gewicht en niet meer kunnen afvallen.
Een burn-out is een dramatische verstoring van onze hormoonbalans en andere processen in ons lichaam. De term bijnieruitputting is daarom een enorm understatement: langdurige stress heeft effecten op veel meer vlakken dan dan enkel op de bijnieren.
Een holistische aanpak; hormoonbalans …
Er bestaat een levendige handel in (dure) supplementen om de bijnieren te boosten. Ik hoop dat het je inmiddels duidelijk is dat deze een averechts effect kunnen hebben en zelfs je gezondheid kunnen schaden.
Supplementen die je bijnieren een ‘boost’ geven kunnen voor extra vermoeidheid zorgen als hierdoor je schildklier te veel wordt belast.
Zoals hierboven beschreven verjaagt het hormoon cortisol andere hormonen die zorgen voor celherstel en reparatie in het lichaam. Zorgen voor minder stress, en daarmee minder aanmaak van cortisol, is dan ook de enige oplossing. Meer ontspanning in je leven inbouwen is echter vaak onvoldoende.
Bedenk dat je lichaam ook stress krijgt van o.a. een overdaad aan suikers, koolhydraten, bewerkte voeding, toxische stoffen, een lekkende darm, chronische ontstekingen, gebrek aan daglicht, infecties, gebrek aan voedingsstoffen en te weinig beweging en plezier in je leven. Ook dit betekent een extra belasting voor je hormoonbalans. Ook hiermee kan je je stress verminderen.
Pak een burn-out of extreme vermoeidheid als gevolg van stress zo breed mogelijk aan!
… en vergeet ook je mitochondriën niet!
Tot slot is het goed om te weten dat energie in je lichaam niet alleen wordt aangemaakt in je bijnieren maar in je mitochondriën die zich bevinden in vrijwel al je lichaamscellen. Het zijn de mitochondriën van je bijnieren die, via een complex proces, cholesterol omzetten in cortisol. Je hebt veel vitale mitochondriën nodig om genoeg cortisol te kunnen aanmaken.
Ook je mitochondriën kunnen niet goed tegen toxische stoffen, bewerkte voeding (vooral conserveringsmiddelen zijn slecht voor ze), gebrek aan voedingstoffen, chronische ontstekingen, gebrek aan beweging en een verstoord dag- en nachtpatroon.
Je kunt je mitochondriën een boost geven door de overstap te maken naar het halen van energie uit vetten in plaats van voornamelijk uit glucose. Van een vetmolecuul kunnen je mitochondriën namelijk twee keer zoveel energie maken als van een glucosemolecuul.
Vooral ten tijde van stress is dit van groot belang en kan dit je echt meer energie geven.
“Ik at mijzelf uit mijn burn-out”
Ik weet wat het is om in een burn-out te zitten en ik weet hoe het voelt om volledig uitgeput te zijn. Maar toen ik in mijn burn-out, behoorlijk radicaal, mijn voedingspatroon veranderde voelde ik me na 6 maanden beter dan ik zeker tien jaar daarvoor had gedaan. Ik at mijzelf uit mijn burn-out zeg ik sindsdien.
Ik snap nu pas hoe dit kan: ik schrapte alle zoetigheid, zuivel, gluten en bewerkte voeding en ben veel meer planten en gezonde vetten gaan eten. Daarbij ging ik (onder andere) iedere ochtend voor het ontbijt stevig wandelen en ging regelmatig naar de sauna. Ongemerkt verminderde ik hiermee de verborgen ontstekingen in mijn lichaam, bracht ik mijn hormonen in balans en gaf ik mijn mitochondriën de brandstof om weer volop energie voor me te produceren.
1. Genetic factors, perceived chronic stress, and the free cortisol response to awakening, Stefan Wüst e.a.
2. https://journals.lww.com/psychosomaticmedicine/Abstract/1995/09000/Effect_of_Chronic_Stress_Associated_With.8.aspx
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24312516
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5541747/
5. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0306453011001831
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27557747
7. https://www.hormone.org/diseases-and-conditions/adrenal-fatigue
8. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/smi.1004
Eet meer energie
Eet meer energie is de ultieme gids voor voor iedereen die op zoek is naar meer energie om zo een vrolijk en vitaal leven te leiden.
Lees ook deze artikelen:
Verhoog je oxytocine: je favoriete hormoon tegen een overdosis stress
Stress & voeding: wat kan je doen om stress in je lijf te verminderen?
Oestrogeendominantie: wat zijn de belangrijkste klachten en wat kun je er tegen doen?
De website van Marjolein Dubbers, energiekevrouwenacademie.nl, wordt jaarlijks door meer dan 2 miljoen bezoekers bezocht. Marjolein is food- en lifestylecoach en heeft een passie voor de gezondheid van vrouwen.
Kan het boek niet bestellen voor € 15,=. De prijs is € 22,50. ??