Hoe dopamine precies werkt, wordt vaak verkeerd begrepen. Wist je bijvoorbeeld dat dopamine veel te maken heeft met pijn? In dit artikel schrijft Anna Lembke, auteur van De dopamine factor, over wat dopamine precies is, wat pijn en plezier met elkaar te maken hebben en vertelt ze kort over verslaving.
Dopamine speelt mogelijk een grotere rol bij de motivatie om een beloning te krijgen dan het plezier van de beloning zelf.
Wat is dopamine en hoe werkt het?
De belangrijkste functionele cellen van de hersenen worden neuronen genoemd. Ze communiceren met elkaar via de synapsen waar elektrische signalen door neurotransmitters van de ene naar de andere cel worden doorgegeven.
Je kunt de werking van neurotransmitters een beetje met honkbal vergelijken. De werper is het presynaptische neuron. De vanger is het postsynaptische neuron. De ruimte tussen werper en vanger is de synaptische spleet. Net zoals de bal tussen werper en vanger wordt gegooid, overbruggen neurotransmitters de ruimte tussen neuronen: chemische boodschappers die elektrische signalen in de hersenen regelen.
Er zijn een heleboel belangrijke neurotransmitters, maar wij kijken hier naar dopamine.
Dopamine werd in 1957 ontdekt als neurotransmitter in de hersenen van mensen. Deze ontdekking werd door twee onafhankelijk van elkaar werkende wetenschappers gedaan: Arvid Carlsson en zijn team in het Zweedse Lund, en Kathleen Montagu, net buiten Londen.
Niet de beloning maar de motivatie
Dopamine is niet de enige neurotransmitter die betrokken is bij het ervaren van beloning, maar de meeste neurowetenschappers zijn het erover eens dat het een van de belangrijkste is. Dopamine speelt mogelijk een grotere rol bij de motivatie om een beloning te krijgen dan het plezier van de beloning zelf. Liever willen dan leuk vinden.
Genetisch gemanipuleerde muizen die geen dopamine aanmaken gaan niet op zoek naar voedsel en sterven van de honger, zelfs als er voedsel op een paar centimeter van hun bek wordt gelegd. Maar als voedsel rechtstreeks in hun mond wordt gestopt, kauwen ze wel, eten ze het voedsel op, en lijken ze ervan te genieten.
De bijzondere werking van dopamine-afgifte
Ondanks de discussies over het verschil tussen motivatie en plezier, wordt dopamine gebruikt om de verslavende werking van gedrag of een drug te meten. Hoe groter de aanmaak van dopamine in de beloningspaden van de hersenen en hoe sneller de afgifte van dopamine als gevolg van het gebruik van de drug, hoe verslavender die drug is.
Dit wil niet zeggen dat stoffen die een grote aanmaak en snelle afgifte van dopamine veroorzaken, zelf ook dopamine bevatten. Het is eerder zo dat ze het vrijkomen van dopamine triggeren in het beloningscircuit van onze hersenen.
Bij een rat die in een doos zit, verhoogt chocolade de basale productie van dopamine in de hersenen met 55 procent, seks levert een toename op van 100 procent, nicotine 150 procent en cocaïne 225 procent.
Amfetamine – het actieve ingrediënt in de straatdrugs speed, ice en shabu en in medicijnen zoals Adderall die worden gebruikt voor de behandeling van aandachtstekortstoornissen (ADHD) – verhoogt de afgifte van dopamine met 1000 procent. Volgens deze cijfers staat één trekje van een crystal meth (amfetamine) pijp gelijk aan tien orgasmen.
Plezier en pijn worden op dezelfde plek verwerkt
Naast de ontdekking van dopamine hebben neurowetenschappers vastgesteld dat plezier en pijn worden verwerkt in elkaar overlappende hersengebieden en werken via een opponent process-mechanisme. Een andere manier om dit uit te leggen is dat plezier en pijn werken als een balans of wip. Stel je voor dat er een balans of wip in onze hersenen zit met een scharnierpunt in het midden. Als er niets op de twee uiteinden staat, is de wip horizontaal, parallel aan de grond. Als we plezier ervaren, komt er dopamine vrij in ons beloningscircuit en helt de wip over naar de kant van plezier. Hoe meer en hoe sneller de wip overhelt, hoe meer plezier we ervaren.
Het belangrijkste aspect van de pijn-plezierbalans is dat hij in evenwicht wil blijven. Hij wil niet te lang naar de ene of de andere kant doorslaan. Telkens als de balans doorslaat naar plezier, komen krachtige zelfregulerende mechanismen in actie om het evenwicht weer te herstellen. Deze zelfregulerende mechanismen vereisen geen bewuste gedachte of wilskracht. Ze gebeuren gewoon, als een reflex.
In de jaren 70 verklaarden de sociale wetenschappers Richard Solomon en John Corbit deze wederkerige relatie tussen plezier en pijn aan de hand van de opponent mechanism-theorie: ‘Elke langdurige of herhaalde afwijking van hedonistische of affectieve neutraliteit … heeft een prijs.’ Die prijs bestaat uit een ‘reactie’ die in waarde tegengesteld is aan de prikkel. Of zoals een bekende uitspraak luidt: wat omhoog gaat moet ook weer naar beneden komen.
Tolerantie (neuroadaptatie)
We hebben allemaal weleens verlangd naar meer als we ergens van genoten. Of het nu gaat om die tweede zak chips of het klikken op die link om nog een videospelletje spelen, het is heel natuurlijk om die prettige gevoelens opnieuw te willen oproepen of te willen voorkomen dat ze wegebben. De eenvoudige oplossing hiervoor is blijven eten, spelen, kijken of lezen. Maar dat levert problemen op.
Bij herhaalde blootstelling aan dezelfde of een vergelijkbare plezierprikkel, wordt de aanvankelijke afwijking in de richting van plezier zwakker en korter en de na-reactie aan de pijnkant sterker en langer. Neurowetenschappers noemen dit proces ‘neuroadaptatie’. Meer ergens van nodig hebben om plezier te ervaren, of minder plezier ervaren bij een bepaalde dosis, wordt ‘tolerantie’ genoemd. Tolerantie speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van een verslaving.
Bij langdurig, zwaar drugsgebruik slaat de pijn-plezierbalans uiteindelijk door naar de kant van de pijn. Ons relatief stabiele geluksniveau (plezier) waarnaar we telkens willen terugkeren verschuift als ons vermogen om plezier te ervaren afneemt en onze vatbaarheid voor pijn toeneemt.
De tegenstrijdige effecten van pijnmedicatie
Ik werd me in het begin van de jaren 2000 zeer bewust van dit effect van verslavende stoffen die het dopaminegehalte in het beloningscircuit van de hersenen sterk beïnvloeden. Er kwamen toen steeds meer patiënten naar de kliniek die al heel lang een overdosis opioïden slikten tegen chronische pijn. Ondanks langdurige en hoge doseringen opioïdemedicatie was hun pijn na verloop van tijd alleen maar erger geworden. Hoe kan dat? Doordat de blootstelling aan opioïden ervoor had gezorgd dat hun hersenen de balans tussen plezier en pijn hadden gereset in het voordeel van de pijnkant. Nu was hun oorspronkelijke pijn erger en hadden ze nieuwe pijn in delen van hun lichaam die voorheen pijnvrij waren.
Dit fenomeen, dat op grote schaal is waargenomen en door dierstudies is geverifieerd, wordt ‘opioïde-geïnduceerde hyperalgesie’ genoemd. Bovendien is het zo dat toen deze patiënten het gebruik van opioïden afbouwden, een groot aantal van hen minder pijnklachten had.
Neurowetenschapper Nora Volkow en haar collega’s hebben aangetoond dat de langdurige zware consumptie van middelen die tot een flinke toename leiden van de aanmaak van dopamine, uiteindelijk een dopaminetekort tot gevolg hebben.
Mijn verslavingspatiënten zeggen ook vaak dat hun drug op een gegeven moment niet meer werkt. Dan worden ze niet meer high. Maar toch voelen ze zich ellendig als ze hun shot niet nemen. De ontwenningsverschijnselen van elke verslavende stof zijn angst, prikkelbaarheid, slapeloosheid en dysforie.
Als de pijn-plezierbalans overhelt naar de pijnkant, zijn mensen eerder geneigd om terug te vallen, zelfs na langdurige onthouding. Als de balans overhelt naar de pijnkant, verlangen we naar onze drugs zodat we ons weer normaal kunnen voelen (de balans of wip is in evenwicht).
Je brein kan zichzelf herstellen
Het goede nieuws is dat als we lang genoeg wachten, onze hersenen zich (meestal) aanpassen aan de afwezigheid van de drug en de homeostase in ons lichaam wordt hersteld: de balans is weer in evenwicht. Als de balans is hersteld, kunnen we weer plezier beleven aan alledaagse, eenvoudige beloningen, zoals een wandelingetje maken, de zonsopkomst, of genieten van een gezellig etentje met vrienden.
Fragment uit: De dopamine factor
De dopamine factor
Wij zijn verslaafd aan genot. Dopamine laat ons goed voelen, maar veroorzaakt ook pijn, depressie en angst. Deze bestseller laat zien hoe je tevredenheid vindt door dopamine onder controle te houden.
Lees verder over dopamine:
- Dopamine & eetbuien: 10 natuurlijke manieren om je energiehormoon aan te wakkeren
- Dopaminedetox: waarom jij en je brein er beter van worden (+ zo pak je het aan)
- Gabor Maté over verslaving: waarom we allemaal hongerige geesten zijn
- Zit je in een dipje? 15 natuurlijke manieren om je gelukshormonen weer op peil te brengen
