Als volwassene kun je last hebben van emotionele uitbuiting door je verzorgers als kind. In dit artikel geeft psycholoog Bärbel Wardetzki drie voorbeelden van uitbuiting en hoe je dat in je volwassen leven kunt herkennen in je gevoelens van kwetsing.
Uitbuiting betreft altijd misbruik van een machtsverhouding. Dat heeft te maken met onderdrukking, verraad en misbruik van vertrouwen. Daar waar het kind warmte, verzorging en bescherming verwacht, wordt het uitgebuit voor de behoeften van de volwassene(n). Uitbuiting is een aanval op de menselijke waardigheid en identiteit.
Ik zal me in dit artikel beperken tot de psychische uitbuiting en de samenhang met gevoelens van kwetsing aantonen. Uitbuitingstrauma’s vormen meestal de basis voor gevoelens van kwetsing en de vatbaarheid daarvoor, omdat ze direct het gevoel van eigenwaarde aantasten. Emotionele uitbuiting leidt tot introjecties met ernstige gevolgen. Ze betreffen hoofdzakelijk verboden die het kind en de volwassene beletten zich zelfstandig te voelen en te handelen, op hun gevoelens en waarnemingen te vertrouwen en andere mensen te vertrouwen die hun aandacht geven.
Kenmerken van emotionele uitbuiting
- De uitbuiting heeft hen erg onzeker gemaakt over zichzelf en andere mensen.
- Ze kunnen voor zichzelf niet inschatten wat belangrijk voor ze is, wat hun goeddoet en wat ze willen. Evenmin kunnen ze andere mensen inschatten.
- Ze voelen zich vaak door aandacht gemanipuleerd, maar zijn ook heel bang verlaten of afgewezen te worden.
- Verder betrekken ze regelmatig alles op zichzelf, voelen zich voor alles verantwoordelijk, schamen zich snel en zijn ervan overtuigd aan alles schuldig te zijn.
- Om te vluchten voor het gevoel uitgestoten te zijn en er niet bij te horen, geven ze zich over aan isolatie door verslaving (vaak drugs, boulimia, anorexia, alcohol) of zelfmoordfantasieën en -pogingen.
Psychische uitbuiting heeft iets van verraad, doordat het kind in zijn vertrouwen wordt misleid en in zijn afhankelijkheid en kwetsbaarheid wordt gemanipuleerd en uitgebuit. In plaats van bescherming en veiligheid ervaart het kind uitbuiting. Het ontbreken van veiligheid in de kinderjaren brengt mee dat iemand zichzelf later ook geen veiligheid kan geven. Wie niet beschermd werd, weet niet hoe hij zichzelf kan beschermen.
De wereld en andere mensen worden als slecht of gevaarlijk beleefd, zonder dat er een mogelijkheid bestaat om zich ertegen te verweren. Dan kunnen eten en overgeven een poging zijn deze functie over te nemen, zoals bij Cordula Hansen. Ze vult zich met iets ‘goeds’, kalmeert zichzelf door te eten en over te geven, verandert daardoor haar emotionele stemming en voelt bewust geen verdriet meer.
Gevoelens van machteloosheid
Bij het trauma door uitbuiting horen hulpeloosheid en overgeleverd zijn aan onmacht. Het betekent totaal machteloos zijn en geen controle hebben over relaties en over eigen gevoelens, gedachten en gedrag. De persoon in kwestie ontwikkelt de overtuiging dat niet hij, maar anderen zijn leven controleren en dat hijzelf geen invloed heeft, wat leidt tot het zelfbeeld van slachtoffer.
Symptomen als boulimia en anorexia dienen ertoe controle en invloed terug te winnen, zoals controle over het eigen lichaam (gewicht) maar ook over de omgeving, die flink gemanipuleerd wordt door ondergewicht, perioden van hongerlijden en eigenaardige eetgewoonten. Door het eten van de moeder te weigeren, geeft de dochter haar moeder de ondergane kwetsing terug, doordat deze zich nu afgewezen voelt door haar dochter.
Psychische trauma’s verstoren het natuurlijke gevoel voor grenzen, waardoor deze mensen later noch ja, noch nee kunnen zeggen, of zich alleen door starre afsluiting kunnen beschermen.
1. Als kind zorgen voor de volwassene
Emotionele uitbuiting houdt in dat het kind in de psychische behoeften van een volwassene moet voorzien en deze soms zelfs actief moet verzorgen. Een vorm hiervan is de parentificatie van het kind. Het kind moet dan ouderfuncties van de ouder overnemen, wanneer deze er zelf niet toe in staat is. Vaak zijn de volwassenen dan onder invloed van drugs of alcohol en hebben ze de steun van het kind nodig, die het kind eigenlijk van hen nodig heeft.
Voorbeeld: Beate
Beate Schneider groeide als kind van een alcoholist op en leerde al jong voor hem te zorgen. De moeder kon de kinderen niet aan, stortte zich op haar werk en distantieerde zich van haar man, die in haar ogen steeds minder aantrekkelijk werd. Beate had een sterke band met haar vader, die als een moeder voor haar was. Hij bracht haar naar bed, verzorgde haar wanneer ze ziek was, las haar verhaaltjes voor en had oor voor haar zorgen.
Aan haar moeder vertelde ze weinig over zichzelf, want van haar kreeg ze wel aanwijzingen en adviezen, maar ze had niet echt begrip voor de dingen waar Beate het moeilijk me had. Zo gebeurde het dat Beate al vroeg, toen ze een jaar of zeven was, de rol van beschermster van de vader op zich nam. Ze zocht hem op in de kroeg en nam hem mee naar huis, kleedde hem uit en hielp hem in bed. Ze verstopte de flessen of vulde ze met water. Ze verdedigde hem wanneer haar moeder op hem schold en hem een nutteloze dronkenlap noemde. Beate leed eronder wanneer hij weer eens niet thuiskwam, maakte zich zorgen dat hem iets was overkomen en bad iedere avond dat hij maar zou ophouden met drinken.
Beate leerde zo al vroeg om voor anderen te zorgen en haar eigen wensen op de tweede plaats te zetten. Het was voor haar zo vanzelfsprekend dat ze gekwetst reageerde toen ik haar op haar co-afhankelijkheid aansprak. Ze was gekwetst omdat het ‘slecht’ of ‘verkeerd’ zou zijn wat ze deed, terwijl het toch alleen goed was gemeend. Het duurde enige tijd voordat Beate begreep wat ik bedoelde. Het ging niet om goed of verkeerd, maar om het feit dat ze zichzelf verwaarloosde. Als jonge vrouw had ze een invalide man uitgekozen, die net als haar vader op haar hulp was aangewezen en voor wie ze zich nu opofferde. Haar migraine en haar sterke minderwaardigheidsgevoelens toonden echter aan dat ze te veel van zichzelf eiste.
2. Narcistische uitbuiting
Een ander soort emotionele uitbuiting is de zogenaamde narcistische uitbuiting, waarbij het kind zo moet worden als de ouders het voor hun eigen emotionele voldoening willen hebben. Het kind moet bepaalde vaardigheden en eigenschappen ontwikkelen die de emotionele tekorten van de ouders compenseren. Bij deze vorm van narcistische uitbuiting moet het kind datgene bereiken wat hun ouders niet hebben bereikt. De vervulling van die ambitie door het kind vergroot het gevoel van eigenwaarde van de ouders.
Lees ook: Narcisme binnen het gezin: een litteken voor het leven
Maar niet alleen de vaardigheden van het kind worden uitgebuit, ook zijn gevoelens en behoeften. Kinderen mogen vaak alleen maar bepaalde gevoelens hebben en alleen die behoeften laten gelden die de ouders juist achten. Alle andere moeten ze verloochenen. De tragiek bestaat daarin, dat het kind voor zijn ouders zijn eigen identiteit verloochent en een afspiegeling van hun ambities wordt. Deze dynamiek zien we vaak bij narcistische persoonlijkheden die in hoge mate van hun emotionaliteit en vervulling van hun behoeften zijn afgesneden en veel energie steken in het overeind houden van een bepaald beeld van zichzelf.
Bij narcistische uitbuiting kan het zo ver komen dat het kind de gevoelens van de vader of moeder overneemt om hem of haar te ontlasten. Het gaat daarbij vaak om de angst en de pijn van de ouder, die het kind voelt. In al deze gevallen wordt de gevoelswereld van het kind aangetast. Dat kan tot gevolg hebben dat deze persoon een leven lang niet naar zijn wensen en voorstellingen leeft, maar zich steeds op zijn ouders oriënteert. Hij zal geen vervulling of tevredenheid vinden, maar steeds anders moeten zijn dan hij is. Noch de ouders, noch het kind zijn zich bewust van deze narcistische uitbuiting, die gevoed wordt door de emotionele tekorten van de ouders, die meestal zelf narcistisch uitgebuit zijn.
Lees ook: De impact van een narcistische ouder: wat betekent het voor jou?
Voorbeeld: Werner
Ik herinner me Werner Schmidt, die zijn plaats in het leven niet kon vinden. Eigenlijk was hij van kleins af aan een deel van zijn moeder die, trots op zijn leuke voorkomen, met hem pronkte, zoals hij dat noemde. Hij werd keurig opgedoft tentoongesteld en was de ‘lieve kleine jongen’, mama’s lieveling. Die rol had wel voordelen; hij werd erg verwend en door zijn charme kreeg hij bijna alles wat hij wilde. Dat waren overwegend materiële dingen.
Wat hij niet kreeg was zijn zelfstandigheid, die het hem mogelijk gemaakt zou hebben de noodzakelijke scheiding van zijn moeder te voltrekken en zijn eigen leven op te bouwen. In plaats daarvan was hij er emotioneel altijd voor zijn moeder. Hij steunde haar in haar moeilijkheden en verdedigde haar tegen zijn vader.
Zijn taak was om er voor haar te zijn en haar gelukkig te maken. Zijn aandacht was niet in de eerste plaats op zichzelf gericht maar op zijn moeder, of het haar nu goed ging of niet. Daardoor beleefde hij zichzelf slechts in samenhang met zijn moeder en in zijn taak voor haar had hij zijn plek. Maar het werd veel moeilijker voor hem toen hij volwassen werd en voor zichzelf moest zorgen. Hij had nooit geleerd iets voor zichzelf te doen en moest dat als man inhalen.
3. Het terrorisme van het lijden
Een andere vorm van emotionele uitbuiting is het terrorisme van het lijden, het opwekken van schuldgevoelens bij het kind door de chronische ziekte van een ouder. De uitbuiting van het kind is in dit geval dat de ouder de verantwoordelijkheid voor zijn of haar ziekte niet op zich neemt en daarmee het kind belet zijn legitieme behoefte aan loskomen en zelfstandigheid te bevredigen.
Het kind krijgt de verantwoordelijkheid voor de ziekte en draagt de schuld voor het ontstaan en het in stand houden ervan. Het kind wordt zo gedwongen voor de zieke ouder te zorgen, zijn eigen kinderlijke aanspraken te beperken en voortdurend in een toestand van emotionele tekortkoming te leven.
De schuldgevoelens van het kind verhinderen het uiten van woede en levendigheid; de anderen gaan voor, hijzelf is niet belangrijk en niet gerechtigd bevredigd te leven. In de film Jenseits der Stille, het verhaal van een meisje dat bij doofstomme ouders opgroeit en door de beperking van de communicatie telkens opnieuw niet begrepen wordt, is dit thema indrukwekkend in beeld gebracht.
Voorbeeld: Andrea
Een ander geval betreft Andrea Müller, een vrouw met grote twijfels aan zichzelf en een grote angst voor afwijzing. Ze beschrijft hoe ze als kind bijna iedere nacht door haar moeder wakker werd gemaakt en urenlang met haar over de gang heen en weer moest lopen om haar te ondersteunen tijdens haar hevige astma-aanvallen. Gevoelsmatig schommelde ze tussen panische angst om haar moeder en totale machteloosheid en woede om wat haar moeder haar aandeed. Haar moeder deed het voorkomen of haar nachtelijke wandelingetjes, zoals ze het bagatelliserend noemde, heel normaal waren, niets bijzonders. Andrea was hopeloos overbelast en kon niet meer bepalen wat waar was: haar sterke gevoelens of wat haar moeder haar wilde laten geloven: dat het allemaal niet zo erg was.
Andrea beschermde zichzelf door haar gevoelens te verloochenen. Tot op heden is ze niet in staat te bepalen of haar eigen waarnemingen kloppen of die van anderen. Op deze manier raakt ze gemakkelijk in conflict met andere mensen, want ze meent vaak te bespeuren dat achter de woorden en gebaren van anderen nog een verborgen boodschap meespeelt. Kan ze deze twijfel in het contact niet ophelderen of voelt ze zich door de ander niet begrepen, dan beleeft ze de machteloze hulpeloosheid uit haar kindertijd en trekt zich gekwetst terug. Ze houdt de innerlijke spanning dat ze niet weet wie ze kan vertrouwen niet uit en verbreekt het contact.
De verschillende vormen van uitbuiting houden natuurlijk verband met elkaar en in de realiteit is het onderscheid zelden zo exact als in de theoretische indeling. Die geeft echter een goed overzicht van de verschillende inhoudelijke kenmerken van emotionele uitbuiting.
Ik voel me op mijn ziel getrapt
Herken je jouw verhaal in een of meer van de voorbeelden? Wanneer je tegen obstakels aanloopt, is het altijd wijs om met een professional te praten. In Ik voel me op mijn ziel getrapt geeft psychologe Bärbel Wardetzki inzicht in hoe gevoelens van afwijzing en kwetsing werken, waar ze vandaan komen, en hoe je daar mee om kunt gaan.
Lees verder over afwijzingen en hoe daarmee om te gaan:
Onverwerkte pijn voelt donker aan: uit je pijn stappen en in je kracht komen
Schaamtevrij leven: dit is het belangrijkste ingrediënt
De angst achter: wat zullen ze wel niet van me denken?
Inspirerend leven werkt samen met experts om je te inspireren. Gastauteurs bieden ons hun verhalen aan om met jou te delen.
