Wanneer je als kind emotioneel verwaarloosd, mishandeld of op een andere manier verschrikkelijke dingen hebt meegemaakt dan ben je nu waarschijnlijk extreem waakzaam, oftewel hypervigilant. “Veel overlevers zijn als kind zo vaak aangevallen dat hun overdreven waakzaamheid een gewoonte is geworden. Ze zijn voortdurend op hun hoede en zitten vast in de bevriesreactie,” zegt Pete Walker, auteur van Complexe emoties. In dit artikel lees je wat hypervigilantie is, hoe het ontstaat, hoe je het los kunt laten en wat gezonde hypervigilantie is.
Als overdreven waakzaamheid een gewoonte wordt en we dus regelmatig ineenkrimpen en blokkeren, schaden we onze gezondheid als gevolg van de chronische samentrekking van de spieren.
Wat is hypervigilantie?
Volwassen kinderen worden soms ‘hypervigilant’ genoemd. Dit houdt in dat ze voortdurend hun omgeving in de gaten houden en altijd willen weten wat er voor, achter, links en rechts van hen gebeurt.
Hypervigilantie is een verdedigingsmechanisme waarbij je overdreven waakzaam bent. Hypervigilantie is een verstarde, verkrampte ‘geadrenaliseerde’ toestand waarbij je angstvallig anticipeert op vijandigheid.
Bevriesreactie
In de natuur komt het overeen met de bevriesreactie, de houding die dieren instinctief aannemen als ze hun vecht-of-vluchtreactie niet kunnen gebruiken om te vechten of aan een aanval te ontsnappen. Dieren en mensen vertonen de bevriesreactie reflexmatig als hun aanvallers of roofdieren te sterk zijn om tegen te vechten of te snel om ze te kunnen ontlopen.
Overdreven waakzaamheid als beschermingsmechanisme én gewoonte
Veel overlevers zijn als kind zo vaak aangevallen dat hun overdreven waakzaamheid een gewoonte is geworden. Ze zijn voortdurend op hun hoede en zitten vast in de bevriesreactie. Bij kinderen die aanhoudend worden mishandeld is hypervigilantie een instinctieve reactie. Hierbij verstart hun houding en zijn ze voortdurend bezig met het observeren van hun omgeving en het anticiperen op gevaar. Ze lijken op in het nauw gedreven dieren die angstvallig hun best doen om niet op te vallen. Ze krimpen ineen, verkrampen en worden zo stil en bewegingsloos mogelijk, zodat ze niet worden opgemerkt. Daarom wordt hypervigilantie ook wel de camouflagerespons genoemd.
Hypervigilantie als gewoonte is slecht voor je gezondheid
Als overdreven waakzaamheid een gewoonte wordt en we dus regelmatig ineenkrimpen en blokkeren, schaden we onze gezondheid als gevolg van de chronische samentrekking van de spieren. Het als gevolg van hypervigilantie aanspannen van de spieren belemmert de bloedcirculatie en ademhaling en blokkeert de doorstroming van chi.
De oppervlakkige ademhaling en constante spanning die met hypervigilantie gepaard gaan putten ons uit en maken ons vatbaar voor beschadigingen en ziekten. De meeste mensen ervaren verschillende gradaties van hypervigilantie.
Alleen wanneer we iets als zeer bedreigend ervaren manifesteert hypervigilantie zich als een verlammende soort verstarring. Als we minder extreem waakzaam zijn, kunnen we worden vergeleken met een nachtwaker in een winkel waarin al regelmatig is ingebroken. Onze aandacht is dan lange tijd opgesloten achter onze ogen en we anticiperen angstvallig op gevaar. In onbekende situaties neemt hypervigilantie vaak toe. Veel overlevers zijn altijd op hun hoede voor onbekende mensen, vooral als ze op de mensen lijken door wie ze zijn mishandeld of misbruikt.
Hoe ontstaat hypervigilantie?
In een gezin waarin het kind wordt mishandeld of misbruikt is hypervigilantie het enige middel waarmee het zichzelf kan beschermen. Doordat ze voortdurend alert zijn, herkennen ze soms subtiele aanwijzingen die erop wijzen dat hun ouders in de ‘aanvalsmodus’ gaan. Dit geeft ze de tijd om zich te verstoppen, afleiding te zoeken of ineen te krimpen en een kleiner doelwit van zichzelf te maken. Soms geeft het ze alleen maar genoeg tijd om hun handen omhoog te houden om een plotselinge klap op te vangen.
Ik heb met verschillende cliënten gewerkt die zelfs deze manier van zelfverdediging niet was gegund. Ze werden gedwongen om hun handen langs hun zij te houden terwijl ze in hun gezicht werden geslagen. Voor deze cliënten was dissociatie een effectiever verdedigingsmechanisme dan hypervigilantie.
Naar buiten kijken om niet naar binnen te hoeven kijken
De beschermende hypervigilantie dient ook als afleiding van emotionele pijn. Kinderen verdoven hun chronische angst, schaamte en eenzaamheid door hun aandacht voortdurend naar buiten te richten. Veel volwassen kinderen zijn eraan gewend geraakt dat ze overdreven waakzaam zijn omdat hun onverwerkte verdriet naar boven dreigt te komen als ze het niet zijn.
Prestatieangst
Prestatieangst is de verraderlijke combinatie van hypervigilantie, perfectionisme en emotionele flashbacks die ervoor zorgt dat we veel minder gracieus en spontaan op dingen kunnen reageren. Het ontstaat doordat we onbewust bang zijn dat we net zo grof zullen worden behandeld als in ons ouderlijk gezin als we op wat voor manier dan ook fouten maken of tekortschieten. Een van de meest tragische verliezen die je als mishandeld kind kunt meemaken is dat je vaak niet meedoet aan spelletjes, sport, dansen en andere spelvormen doordat je je prestatieangst nog niet hebt opgeruimd.
Hoe kun je hypervigilantie loslaten?
Rouwen zorgt ervoor dat je de emotionele spanning kunt loslaten die je in stand houdt als je hypervigilant bent, zodat je kunt ontspannen en fysiek beweeglijker kunt worden. Twintig jaar rouwwerk heeft ervoor gezorgd dat zowel mijn lichamelijke gezondheid als mijn sportprestaties zijn verbeterd.
Gezonde hypervigilantie
Hypervigilantie is zelfvernietigend doordat het chronisch is. Er zijn echter talloze situaties in het leven, vooral in moderne industriële samenlevingen, waarin hypervigilantie noodzakelijk en nuttig is. Op een veilige manier autorijden vereist bijvoorbeeld een aanzienlijke waakzaamheid. Mensen die in het verkeer niet goed opletten, krijgen veel meer ongelukken dan mensen die wel voortdurend alert zijn. De kans dat ze door gedissocieerde automobilisten worden aangereden is groter!
Een milde vorm van hypervigilantie is ook in ons sociale leven nuttig. Veel mensen trekken andere mensen aan die net zo agressief en gewelddadig zijn als hun ouders. Dat gebeurt via een fenomeen dat herhalingsdwang (zie hoofdstuk 7) wordt genoemd. Daarom moeten we kritischer worden bij het kiezen van vrienden. Behoedzaamheid tegenover nieuwe mensen geeft ons de tijd om te beoordelen of ze altijd eerlijk en respectvol zijn.
Sommige overlevers geven zichzelf op hun kop omdat ze altijd zo op hun hoede zijn als ze nieuwe mensen leren kennen. Maar mensen die langdurig zijn mishandeld of misbruikt moeten accepteren dat ze zich in het gezelschap van anderen misschien wel nooit ontspannen zullen voelen totdat ze hen goed leren kennen.
Fragment uit: Complexe emoties
Complexe emoties
Werk aan je hypervigilantie door je emoties te leren kennen en ze een plekje te geven. 'Complexe emoties' van Pete Walker is dé gids voor emotie- en stressregulatie
Lees ook deze artikelen van Pete Walker:
- Complexe emoties: de gevolgen van emoties onderdrukken en waarom dit niet werkt
- Vind je het eng om aandacht te vragen of om over jezelf te praten? Dit kan de oorzaak zijn
- Wanneer jeugdtrauma heel heftig is: wat is CPTSS (Complexe Posttraumatische Stressstoornis)?
- Wat is trauma en hoe ontstaat het?
